Pod koniec XIX wieku został wynaleziony dynamit, który również został wykorzystany w górnictwie skalnym. Rozpoczęto wtedy wiercenia otworów strzałowych, co pozwoliło na wydobycie złóż na skalę przemysłową. Pozyskiwanie bazaltu (nefelinitu) z Kamiennej Góry miało miejsce jeszcze pod koniec XIX wieku, jednak ze względów estetycznych zakończono eksploatację na skutek założenia tam parku miejskiego. W tym czasie na lubańskiej ziemi funkcjonowało już wiele większych, lub mniejszych lokalnych kamieniołomów bazaltu. Pierwsza pisana informacja o prowadzeniu eksploatacji kamienia blocznego pochodzi z końca XVII wieku. W tym okresie w niewielkim wyrobisku w Wesołówce (Pisaczowie) wydobywano bazalt, który był wykorzystywany tylko w najbliższej okolicy. Bogata w kamień budowlany płyta bazaltowa kusiła do zakładania nowych odkrywek, które powstały w: Księginkach, Zarębie, Olszynie, Jałowcu, Smolniku, Leśnej, Miłoszowie, Platerówce i w innych okolicznych miejscowościach. Największa kopalnia, zatrudniająca 180 robotników, należała do rajcy miejskiego A. Reiske z Księginek. Wyrobisko to miało również własny zakład przeróbczy, do którego urobek był przewożony elektryczną kolejką wąskotorową z trzeciego i czwartego poziomu, oraz ręcznie pchanymi wózkami na szynach z pierwszego i drugiego poziomu. Przy pomocy wiertarek na sprzężone powietrze, łomów, oraz kilofów górnicy kruszyli skałę. Po przetransportowaniu do młyna i rozdrobnieniu przez łamacze otrzymywano m.in. tłuczeń, który później wykorzystywany był do budowy nasypów kolejowych. Zakład specjalizował się również w przerabianiu bazaltu na drodze termicznej. Za pomocą topienia uzyskiwano leiznę bazaltową, którą odlewano do form produkując w ten sposób gładkie kostki brukowe o boku 16 cm. Kostki te miały dużo większą twardość i trwałość od kamienia bazaltowego. Przed wojną większość lubańskich ulic wybrukowana była właśnie taką kostką. Dziś zalega ona pod grubą warstwą asfaltu (np. ul. Spółdzielcza, 3 Maja). Z topionego bazaltu produkowane były także rury kwasoodporne. W roku 1844 został uruchomiony w Zarębie niewielki kamieniołom, w którym zatrudniono dwóch pracowników. Oni to, stojąc na drabinach, łupali pięcio– i sześcioboczne słupy na kostkę bazaltową. W XIX wieku zostało przeprowadzone eksploatacyjne rozpoznanie złoża na Wzgórzu Ostróżek, znajdującego się na wschód od Lubania (złoże „Uniegoszcz”). W rezultacie na tym wzgórzu powstał niewielki kamieniołom. Intensywna i systematyczna eksploatacja w tym zakładzie miała miejsce dopiero w okresie powojennym. W drugiej połowie XIX wieku zaczęły funkcjonować dwa kamieniołomy w Zarębie i jeden w Pisaczowie. Później przyszła kolej na prowadzenie eksploatacji w nekach powulkanicznych w Lubańskim Wielkim Lesie, zwanych „Steinberg” (dziś Kamień) i „ober Steinger” (Łomna). Oba wyrobiska położone były na terenie gminy Platerówka. Eksploatację ich podjęły się firmy „Hart Basalt Werke”, „Brüggemann Görlitz” oraz „Holzamer & Bauer c.o. Lichtenau”. Urobek był transportowany do zakładu przeróbczego, który został postawiony w Zarębie przy stacji kolejowej. W Olszynie spory kamieniołom znajdował się na skraju stożka wulkanicznego na wzniesieniu Sowiej Chaty. Należał on do właściciela Majątku Zamkowego. Do roku 1927 stanowił własność dr. Bocka, a po jego śmierci został wydzierżawiony przez spadkobierców dr. Pinoli z Wrocławia. Dwa lata później właścicielem zakładu została wrocławska firma Osthus and c.o. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. rozpoczęto prowadzenie eksploatacji bazaltu w wielu niewielkich i krótko bądź okresowo działających wyrobiskach. Przykładem są m.in. niewielkie miejsca wydobywcze w Wesołówce oraz na Harcerskiej Górze. Natomiast dłuższą historię eksploatacji bazaltu miały złoża w Uniegoszczy (Nowy Uniegoszcz) oraz w Jałowcu. W tym pierwszym wyrobisku eksploatacja była prowadzona krótko przed II wojną światową. Wznowiona została również po jej zakończeniu. W wyrobisku w Jałowcu eksploatacja prowadzona była co najmniej od końca XIX w. Wydobycie tego złoża zostało również wznowione po wojnie.
Kontynuatorem kilkusetletniej tradycji eksploatacji i przeróbki bazaltu w tym rejonie jest dziś Łużycka Kopalnia Bazaltu „Księginki” S.A. w Lubaniu. Jest ona głównym dostawcą tego surowca w Polsce. W związku z nadchodzącą Barbórką życzę wszystkim lubańskim górnikom „Szczęść Boże”.
Janusz Kulczycki
W artykule wykorzystano Pracę Dyplomową Joanny Kukułka pt. "Historia eksploatacji bazaltu w rejonie Lubania i Leśnej od średniowiecza do współczesności”, Lubań, 2007 r.
Z dnia: 2007-11-20, Przypisany do: Nr 22(333)